Drewno ma moc. Jakie są najciekawsze budynki w Puszczy Knyszyńskiej?

Publikacja tym cenniejsza, bo na naszych oczach co chwila z podlaskiego krajobrazu znika drewniane budownictwo. Coraz więcej budynków nie tylko na wsiach, zwłaszcza we wschodniej część obszaru LGD Puszcza Knyszyńska, jest opustoszałych, co prowadzi do ich degradacji. Wiadomo, co w dłuższej perspektywie oznacza brak gospodarza. Nie wspominając już o pożarach, które były i wciąż są największą zmorą drewnianego budownictwa. 

Książka jest kontynuacją wcześniejszych publikacji Lokalnej Grupy Działania Puszcza Knyszyńska, takich jak "Wielka Księga Tradycji Kulinarnych" i "Wielka Księga Zwierząt Puszczy Knyszyńskiej".

Drewniana architektura w naszym krajobrazie

"Mamy głęboką nadzieję, iż nasza publikacja, ukazująca piękno i wartość tradycyjnego budownictwa drewnianego, przyczyni się do tego, aby obiekty takie przestały znikać z naszego krajobrazu, i coraz częściej będziemy zdawać sobie sprawę, iż usunięcie kamienia węgielnego z pamięci, zatraca sens wędrowania przez życie" – piszą w blurbie Adam Kamiński i Joanna Sokólska z LGD Puszcza Knyszyńska, obejmującej gminy: Czarna Białostocka, Dobrzyniewo Duże, Gródek, Jasionówka, Juchnowiec Kościelny, Knyszyn, Michałowo, Supraśl, Wasilków, Zabłudów oraz Powiat Białostocki.

Lektura książki pozwala zagłębić się w fascynujący świat drewnianego budownictwa naszego regionu, odkrywając jego historię, tradycje i znaczenie dla lokalnej tożsamości. Liczące ponad 200 stron, bogato ilustrowane zdjęciami wydawnictwo zachęca do wędrówek, w trakcie których odkryjemy drewniane "perełki", a fragmenty wierszy i "Zapiśników" pochodzącego z Łubników w gminie Zabłudów Jana Leończuka wprawiają w nostalgiczny nastrój.  

Materialne dziedzictwo kulturowe regionu

Niegdyś z drewna wznoszono nie tylko budynki mieszkalne i gospodarcze, ale też zabudowania dworskie, kościoły, cerkwie i bożnice, młyny, wiatraki, kuźnie oraz karczmy, szkoły czy domy ludowe. 

"Drewniane budownicze Podlasia, w tym także Puszczy Knyszyńskiej i obszarów przyległych, jest bez wątpienia jednym z najważniejszych składników materialnego dziedzictwa kulturowego tego regionu" – podkreśla Artur Gaweł i zabiera na wycieczkę po najciekawszych przykładach drewnianego budownictwa obszaru LGD Puszcza Knyszyńska.  

Najstarsze budynki drewniane na Podlasiu to obiekty sakralne z XVII i XVIII wieku, a najstarsze chałupy zostały wybudowane w XIX wieku. Na obszarze LGD Puszcza Knyszyńska do najstarszych zachowanych obiektów zalicza się kościół pw. św. Anny w Kalinówce Kościelnej oraz cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego w Topolanach (XVIII wiek). W tym samym wieku wzniesiono również dwór w Juchnowszczyźnie, lamus plebański w Kalinówce Kościelnej oraz Dom Ogrodnika w Supraślu. Wtedy powstał też meczet w Kruszynianach.

To trzeba zobaczyć

Czarna Białostocka, Gródek, Juchnowiec Kościelny, Knyszyn, Michałowo, Supraśl, Zabłudów – oto gminy, w których zachowało się dużo budownictwa drewnianego z wieloma ciekawymi przykładami. Wyliczać można bardzo długo. 

Czarna Białostocka przyciąga ciekawą wyłuszczarnią szyszek, której magazyny powstały w 1934 roku. Ilością drewnianej zabudowy wyróżnia się Gródek. Mamy tu dużo budownictwa zagrodowego, zwłaszcza w miejscowościach położonych przy granicy państwa, ale też cerkiew pw. św. Jana Teologa w Mostowlanach (1862 rok), kaplicę cmentarną pw. św.św. Kosmy i Damiana również w Mostowlanach (XIX wiek) czy nadleśniczówkę w Waliłach-Stacji (ok. 1930 rok). 

Juchnowiec Kościelny może pochwalić się cerkwią pw. podwyższenia Krzyża Świętego w Kożanach (1884-1886), kapliczką pw. św. Jana Złotoustego w Złotnikach (1894 rok) oraz dworem w Juchnowszczyźnie (koniec XVIII wieku). Wojszki zachwycają domami z licznymi detalami zdobniczymi.

Wreszcie Knyszyn i wspominany już kościół w Kalinówce Kościelnej (1768 rok) oraz lamusy plebańskie – w Kalinówce i samym Knyszynie (1818 rok). Ten pierwszy jest starszy, bo z 1782 roku. 

W gminie Michałowo warto zobaczyć cerkwie: parafialną i cmentarną w Nowej Woli, cerkwie w Juszkowym Grodzie, Michałowie i Topolanach oraz dom ludowy w Sokolu. 

Supraśl to istny skarbiec drewnianego budownictwa. W miejscowości przetrwało wiele budynków mieszkalnych powstałych jeszcze w XIX stuleciu. Mamy tu znakomity Dom Ogrodnika (zbudowany przed 1764 rokiem jako mieszkanie pracowników klasztornych ogrodów. w XIX weku służył jako karczma, po I wojnie światowej użytkowany był przez pocztę, a od 1956 roku służy jako budynek mieszkalny. Dalej – Dom Ludowy – świetny przykład drewniej architektury modernistycznej z 1934 roku oraz domy tkaczy, czyli zespół budynków mieszkalnych pracowników fabryk włókienniczych , stanowiących pozostałość po pierwotnej przemysłowej zabudowie w centrum miasta. Budowane były od lat 40. XIX wieku do początku następnego stulecia.

Miłośnicy drewnianego budownictwa powinni odwiedzić też gminę Zabłudów. Cerkwie cmentarne znajdą w Pawłach i Rybołach. Ponadto Muzeum Kultury Materialnej (Ryboły) i tradycyjne budynki (Pawły, Ostrówki).     

Nie można zapomnieć też o gminie Wasilków, bo to na jej terenie znajduje się Podlaskie Muzeum Kultury Ludowej prezentujące wiele cennych obiektów drewnianego budownictwa. 

Podlaskie budownictwo było niemal wyłącznie drewniane

Z części autorstwa Józefa Maroszka zatytułowanej "Tradycje budownictwa drewnianego Północnego Podlasia" możemy dowiedzieć się, że podlaskie budownictwo było niemal wyłącznie drewniane. Wynikało to z faktu, iż drewno było łatwo dostępnym surowcem. Region był mocno zalesiony, ale również drewno bardziej odpowiadało potrzebom zdrowotnym. 

"Podstawowym materiałem było drewno iglaste – głównie sosna, czasem świerk, a także szlachetniejszy od nich modrzew" – pisze Maroszek.  

W kolejnych rozdziałach przytacza rodzaje drewnianego budownictwa, zaczynając od grodzisk, zamczysk i zamków. Ważne zamczysko zlokalizowane było w sąsiedztwie wsi Niemczyn, grodzisko odnaleźć możemy także w Dobrzyniewie Fabrycznym. Z kolei w Gródku zlokalizowana była prywatna warownia Chodkiewiczów, a w zamku w Goniądzu rezydowali Radziwiłłowie. Musimy pamiętać też o założeniach dworskich – takie znajdowało się w Wodziłówce, późniejszym Knyszynie. Drewnianymi ratuszami mogły się pochwalić m.in. Zabłudów (spłonął w 1941 r.) i Goniądz (ratusz nie mieścił samorządu, ale był instytucją sądową).

Nie mniej bogatą kategorię stanowi budownictwo sakralne. Maroszek opisuje m.in. kościoły w Knyszynie, Kalinówce Kościelnej czy cerkwie w Gródku, Jałówce czy Mostowlanach. Osobną kategorię stanowiły drewniane bożnice żydowskie. Wszystkie skupiska żydowskie w miastach i miasteczkach Podlasia były podporządkowane Tykocinowi. Najwspanialsze synagogi powstały w Zabłudowie, Grodnie, Wysokiem Mazowieckiem, Wołpie, Janowie Sokólskim czy Suchowoli. Wszystkie powstały w XVIII wieku i naśladowały synagogę w Tykocinie z 1642 roku. 

O wspaniałej architekturze bożnicy z Zabłudowa przypominają archiwalne fotografie. Była najstarszą drewnianą tego typu budowlą na ziemiach całej dawnej Rzeczypospolitej. Spłonęła 24 czerwca 1941 roku, gdy podpalili ją wkraczający do miasta Niemcy. 

A wiecie, że w Zabłudowie istniał też zbór kalwiński? W 1608 roku wzniósł go Janusz Radziwiłł. Znajdował się on pomiędzy kościołem a cerkwią. Przetrwał do 1859 roku.

"Nic tak szybko nie znika jak obiekty drewniane"

Wydawnictwo wieńczy tekst prof. Jerzego Uścinowicza, ukazujący rolę tradycyjnego budownictwa drewnianego we współczesnych projektach i realizacjach architektonicznych. Pierwszy to obserwatorium przyrody – projekt ekologicznej i etnicznej kapsuły, kolejne – zespół domów pustelni wiejskiej w Poletyłach, cerkiew cmentarna w Bobrownikach, wreszcie pomnik "Ofiarom bieżeństwa i obrońcom prawosławia na Podlasiu" na białostockim cmentarzu w Dojlidach. 

"Nic tak szybko nie znika na naszych oczach z krajobrazu jak obiekty drewniane – pisze w przedmowie do książki Joanna Sokólska, współodpowiedzialna za redakcję. (…) Wiele opisanych i sfotografowanych obiektów już nie istnieje, a istniejące po kolejnych odbudowach i przebudowach dawno straciły swój pierwotny charakter".

Naszym obowiązkiem jest pielęgnować tradycję, w tym drewnianego budownictwa – jego oryginalne formy i bogate zdobnictwo, które miało szansę powstać, dzięki kunsztowi podlaskich cieśli.  

"Wielka Księga Budownictwa Drewnianego Puszczy Knyszyńskiej" została wydana w ramach projektu współpracy "Nietypowe przystanie nad Supraślą, Narwią i Bugiem" w ramach działania „Wsparcie dla rozwoju lokalnego w ramach inicjatywy LEADER” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Książkę można otrzymać bezpłatnie na wydarzeniach w regionie, w których uczestniczyć będzie LGD Puszcza Knyszyńska.

Artur Gaweł, Jan Leończuk, Józef Maroszek, Jerzy Uścinowicz. "Wielka Księga Budownictwa Drewnianego Puszczy Knyszyńskiej", LGD Puszcza Knyszyńska, 2024